برنامه ریزی راهبردی ملی زیست فناوری

پروفسور عبدالسلام در این زمینه می گوید:

“جهان سوم، گذشته از چند کشور – چین، هند، کره جنوبی، برزیل و آرژانتین – با اینکه تا حدودی دریافته است که علم و فناوری در حکم ثان شب است و با وجود امید به ترقی و پیشرفت اقتصادی، به «علم» برخلاف فناوری به چشم یک فعالیت حاشیه ای نگاه می کند. موسسات کمک کننده از کشورهای ثروتمند، موسسات

۱ – دانشمندان جهان سومی برنده جایزه نوبل فیزیک در سال ۱۹۷۹ میلادی و برنده نوزده جایزه و مدل علمی از کشورهای پیشرفته و دارای بیش از ۳۰ دکترای افتخاری از دانشگاههای جهان سازمان ملل و حتی هیاتهای علمی کشورهای پیشرفته که انتظار میرود نزدیکترین پاور دانشمندان جهان سوم باشند نیز همین گونه می اندیشند.”

سالهاست که جهان سوم، تنها راه پیشرفت اقتصادی و صنعتی را به انتقال فناوری از کشورهای پیشرفته می داند. در حالی که حتی به فرض موفقیت در انتقال فناوری، باز هم این امر راه بجایی نمی برد. برای کارآیی دراز مدت فناوری پاید، انتقال آن همیشه با انتقال «علم» همراه باشد، زیرا علم امروز، می تواند فناوری فردا باشد صحبت از «علم» در همه زمینه ها است. یعنی علم اساس و پایه همه تولیدات و فرآیندهاست، و این علم را باید آموخت و تنها راه تحقق آن نیز پرداختن به مقوله تحقیقات در کشور است. کشورهایی از رشد اقتصادی و اجتماعی واقعی برخوردارند که تحقیقات هدف دار در دیدگاهها و برنامه ریزی های آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد. بالاخره باید دانست که فناوری های پیشرفته امروز، به شدت علمی و وابسته به تخصصها و یافته های عالی رتبه علمی در علوم پایه یعنی در زمینه های فیزیک، شیمی، ریاضیات و زیست شناسی و علوم کاربردی هستند، توسعه فناوری های پیشرفته مورد نیاز فردا مانند زیست فناوری بدون برخورداری از دانش و آگاهی کافی در این علوم غیر ممکن است.

پیشرفت های عظیم به دست آمده در دانش زیست شناسی در طی سالهای اخیر با سرعت حیرت انگیز منجر به تحولات و نو آوری های زیستی – صنعتی بیشماری شده است.تولد زیست فناوری نوین با دانش زیست فناوری در اوج این پیشرفتهای شگرف قرار گرفته که به دلیل اهمیت راهبردی خود بیش از هر عامل دیگری سیمای برخی علوم مانند زیست شناسی، بیوشیمی، مهندسی زیستی و …

را متحول ساخته، در حقیقت انقلاب عظیمی را در این علوم و فنون بنیادی و کاربردی پدید آورده است. این دگرگونی اینک در آغاز دوره طلایی خود قرار دارد و جلوه های آن در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و قلمروهایی چون کشاورزی، دامپروری، صنایع دارویی، پزشکی، بهداشت و طب پیشگیری، صنایع تخمیری، استخراج معادن، انرژی، صنایع نظامی، محیط زیست و کاملا مشهود است. زیست فناوری برای بشر کاربردهای ارزشمندی در زمینه های مختلف علمی و زیستی دارد و آثار خود را به طور مستقیم و غیر مستقیم در زندگی روزمره انسان و در عرصه های گوناگون علمی، پژوهشی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی برجای نهاده است.

براساس گزارشهای آماری سازمان ملل متحد از سال ۱۹۸۰ تا سال ۱۹۹۰ میلادی به ویژه در کشورهای پیشرفته علمی و صنعتی بیش از ۱۲ میلیارد دلار هزینه، صرف تحقیقات زیست فناوری شده است. افزایش روزافزون مراکز تحقیق و توسعه  R & D ) زیست فناوری، ایجاد بانکهای ژن در کشورهای پیشرفته و برخی کشورهای در حال توسعه و حتی در کشورهای محروم قاره آفریقا از شناخت عمیق مسؤولین ملی این کشورها نسبت به توانایی های علمی زیست فناوری حکایت میکند.

عامل مهم برای دستیابی به هر فناوری و (از جمله زیست فناوری)، سرمایه گذاری یک کشور در زمینه تحقیقات بنیادی، تحقیقات کاربردی، تحقیق و توسعه می باشد. هر یک از این حوزه های تحقیقاتی در کشورهای پیشرفته صنعتی و موفق از جایگاه ویژه ای برخوردار است و نحوه سرمایه گذاری هر کشور در هر یک از مقوله های فوق به وضعیت فناوری در آن کشور بستگی دارد. پیشرفت علمی هفت کشور بزرگ صنعتی و سایر کشورهای کوچکتر اروپایی، به طور اتفاقی انجام نشده است و حاصل تلاش و سرمایه گذاری دراز مدت آنها در این زمینه می باشد. گرچه میزان سرمایه گذاری این کشورها در بخش تحقیقات از ۵/۱ تا ۳ درصد تولید ناخالص ملی ( G. N . P ) آنها متغیر است، در کشور ما این رقم از۵/۰ درصد تجاوز نمی کند و به دلیل گستردگی توانایی و ابعاد علمی زیست فناوری نمی توان در این مجموعه به تمامی آنها پرداخت. برای کسب آگاهی مختصری در این زمینه می توان این تواناییها را به شرح زیر دسته بندی نمود:

(۱) – مهندسی ژنتیک: مهندسی ژنتیک عبارتست از فن دست ورزی (۲) و اصلاح ژنتیکی، یعنی جدا کردن ژن ها از جایگاه اصلی خود در یک موجود زنده و انتقال آنها به جای دیگر و یا برگرداندن آنها با یک ترکیب مختلف به موجود اول. این فن، از دو نظر برای زیست فناوری بسیار ارزشمند است :

(الف) – دانشمندان می توانند ژنهای سودمند را از سلولهای گیاهی و جانوری برداشته، به میکروارگانیسم هایی مانند مخمر و باکتری انتقال دهند.

به این ترتیب فرآورده هایی که تنها در مقادیر کم قابل تهیه هستند، به وسیله میکروب هایی که به سرعت تکثیر می شوند، در مقادیر بالا تولید می شوند.

(ب) – مهندسی ژنتیک امکان انتقال ژنهای دلخواه را از یک گیاه، جانور یا میکروارگانیسم به گونه غیر مرتبط دیگر را فراهم می آورد. بدین ترتیب عوامل بازدارنده در تلفیق های طبیعی بین گونه ها نیز برطرف می شوند.

(۲) – کاربرد مهندسی ژنتیک و زیست فناوری نوین :

هدف مهم زیست فناوری نوین، وادار ساختن سلول زنده به ایفای نقشی سودمند و ویژه به طریقی قابل کنترل و قابل پیش بینی است. دامنه کاربرد مهندسی ژنتیک نامحدود است که به چند مورد آن اشاره می شود.(۱۳)

(الف) – کاربرد مهندسی ژنتیک در بهداشت و سلامت انسان.

 (ب) – کاربرد مهندسی ژنتیک در کشاورزی.

 (پ) – کاربرد مهندسی ژنتیک در زمینه دام، طیور و آبزیان.

 (ت) – کاربرد مهندسی ژنتیک در تولید غذا.

(ث) – کاربرد زیست فناوری در کنترل پسماندها و استفاده مجدد از آنها برای سالم سازی محیط زیست.

(ج) – کاربرد مهندسی ژنتیک در انگشت نگاری ())DNA۱جهت استفاده در مسائل حقوقی و قضایی.

 (چ) – کاربرد زیست فناوری در صنایع و معادن.

(ح) – کاربرد زیست فناوری برای پاسخ گویی به سوالات علم زیست شناسی و گسترش این دانش و فناوری های مرتبط با آن.

تجزیه و تحلیل سیستماتیک نشان می دهد که زیست فناوری بیشتر در زمان دستیابی به دانش های جدید کاربرد دارد. دو شاخص مفید برای تایید این موضوع میزان فروش وسایل و مواد آزمایشگاهی (نظير آنزیم ها، پادتن ها، محیط های آزمایشگاهی و …) برای انجام تحقیقات در زمینه های مختلف زیست فناوری است. یک پژوهش بین المللی که به وسیله یوروپابید (در بروکسل) (۱) انجام شده، نشان می دهد که ۶۰٪ وسایل آزمایشگاهی (به ویژه دستگاه خودکار تعیین توالی DNA) در شمال امریکا، ۲۵٪ در اروپا، ۱۰٪ در ژاپن و ۵٪ باقیمانده نیز در کشورهای دیگر به فروش رسیده اند.

افزون بر این، از کل داروهای تولید شده به کمک زیست فناوری ۶۳% در شمال آمریکا، ۲۵٪ در اروپا، ۷٪ در ژاپن و ۵” در بقیه کشورها تولید شده اند. همچنین طبق این تحقیق ۴۵٪ داروهای بیولوژیکی در امریکا، ۲۸٪ در اروپا و ۳۷ در بقیه کشورها به فروش رسیده اند.

شمار مراکز تحقیق و توسعه مرتبط با زیست فناوری، در ایالات متحده آمریکا از ۲۶ شرکت در سال ۱۹۸۶ میلادی به بیش از ۶۰ مورد در سال ۱۹۹۲ میلادی افزایش یافته است. در سال ۱۹۹۷ میلادی، این رقم به ۱۸۰۰ شرکت رسید که دو سوم آنها یعنی ۱۲۰۰ شرکت در آمریکا و بقیه به ترتیب اولویت در انگلستان، ایرلند، آلمان، فرانسه، هلند، سوئد و دانمارک تاسیس شده اند. بر اساس یک آمار جدیدتر تعداد این شرکت ها به ۳۵۰۰ مورد رسیده است.