سیاست‌های ملی ایجاد علم و فناوری در زمینه زیست‌فناوری

 (۵) توسعه و ایجاد زیست‌فناوری باید از نظر اقتصادی، توجیه اقتصادی داشته باشد.

برای ایجاد امکان رقابت در زمینه تولید کالاها و ماندگاری و استمرار آنها باید تولیدشان مقرون‌به‌صرفه بوده، توجیه اقتصادی داشته باشد. در دنیای امروز با پیشرفت علم و فناوری ، پروسه‌های تولید کالا از نظر زمان و قیمت تمام شده، به کلی دگرگون شده است و روش‌های تولید کلاسیک و سنتی کارآیی خود را از دست داده اند.

تجربه استفاده از فناوری‌های جدید، از جمله تجربه ورود موفقیت آمیز زیست‌فناوری در عرصه کشاورزی و تولید داروهای نوترکیب نشان میدهد که در صورت رعایت استانداردها و کنترل کیفی در پروژه‌های تحقیقاتی و تولیدی، محصولات به دست آمده از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه بوده، می‌توانند در بازارهای جهانی به رقابت بپردازند. در بخش کشاورزی، فعالیت‌های تحقیقاتی در زمینه مقاوم سازی گیاهان به تنش‌های محیطی، اصلاح بذر و اصلاح نژاد دام و طیور، پیدا کردن و ارائه خوراک‌های جدید برای دام و طیور، شناسایی، پیشگیری و درمان بیماریهای گیاهی و دامی، تولید آفت کش‌ها و کودهای بیولوژیکی که فاقد اثرات تخریبی بر محیط‌زیست هستند و تولید واکسن ها و داروهای نوترکیب دارای توجیه اقتصادی است. زیرا در دو دهه اخیر علاوه بر کشورهای پیشرفته برخی کشورهای در حال توسعه نظیر هند، چین، کره جنوبی، آرژانتین و … ثمرات این فعالیت‌‌ها را تجربه کرده و به خودکفایی رسیده اند. اما باید توجه داشت که این کشورها سرمایه گذاریهای اولیه در زمینه فعالیت‌های تحقیقاتی را پذیرفته اند، زیرا بدون سرمایه گذاری اولیه نیل به هیچ هدفی میسر نیست و تنها بخش دولتی می تواند ریسک سرمایه گذاری قابل توجه در امر تحقیقات را تحمل نماید.

 (۶) توسعه و ایجاد زیست‌فناوری باید موجب جذب سرمایه خارجی و دستیابی به دانش، از این طریق شود.

در شرایط کنونی جهان، سیستم‌های اقتصادی، بازارها، دولتها و سازمانها، در سطح جهانی به صورت فزاینده ای برای نزدیک شدن به یکدیگر تلاش می کنند. این فرآیند همان مقوله ای است که از آن به نام “جهانی شدن” یاد می شود.

از طرفی در وضعیت کنونی سیستم‌های اقتصادی، بازارها و به تبع آنها، دولت‌ها بیش از گذشته به یکدیگر وابسته اند. هر دولت یا شرکت توانمند و صاحب ثروتی تمایل به سرمایه گذاری در بازار داخلی و بازار سایر کشورها دارد تا بتواند به ویژه در بازاری که از مزیت اقتصادی برخوردار است، به فعالیت اقتصادی بپردازد. اما تحقق این تمایلات و خواست ها تنها در صورت تامین شرایط مناسب همکاری و سرمایه گذاری امکان پذیر است. این شرایط معمولا شامل موارد ذیل می شوند:

۱- وجود امنیت برای سرمایه گذاری.

٢- میزان سود برگشتی قابل توجه.

٣- وجود پیشرفت‌های اجتماعي مناسب.

۴- وجود پیشرفت‌های علمی – فنی در جامعه.

۵- وفور منابع‌طبیعی.

۶- عدم وجود نابسامانی‌های داخلی.

۷- نوع سیستم سیاسی.

۸- وجود قوانین مختلف داخلی مناسب مانند قوانین مالیاتی، عوارض گمرکی، قوانین کار، قوانین مالی و غیره.

متاسفانه با توجه به موارد فوق در وضعیت فعلی، ریسک سرمایه‌گذاری در ایران بسیار زیاد است و جذب سرمایه‌های خارجی به دشواری مقدور است. اما قوانین جدید سرمایه‌گذاری خارجی در ایران، در مجالس قانونگذاری جمهوری اسلامی ایران در حال بحث و بررسی است که در صورت تصویب آنها گشایشی در این زمینه به وجود خواهد آمد، در زمینه سرمایه‌های خارجی می توان به چند منبع اشاره نمود که هر یک از شرایط و ویژگی‌های خاص خود برخوردار هستند و می توان با افزایش قابلیت‌های داخلی سعی در جذب آنها نمود. این منابع عبارتند از :

ا- جذب سرمایه از دولت‌های خارجی.

٢- جذب سرمایه از شرکت‌های چند ملیتی .

۳- جذب سرمایه از شرکتهای خصوصی در کشورهای خارجی.

۴- جذب سرمایه از سازمانهای بین المللی مانند UNIDO و FAO و …….

۵- جذب سرمایه از طریق ایرانیان خارج از کشور.

۶- سرمایه گذاری مشترک تحقیقاتی با هر یک از موارد ۱ تا ۵.

با توجه به شش مورد فوق الذكر، باید در هنگام جذب سرمایه‌های خارجی به چند نکته مهم توجه شود. نخست این که هدف اصلی از کسب علم و فناوری نوین، دستیابی به خودکفایی در زمینه اقلام راهبردی کشاورزی، پزشکی و حفاظت از محیط‌زیست باشد، دوم به نظر می رسد در زمینه استفاده از سرمایه‌های خارجی، اولویت به ترتیب با سرمایه‌گذاری مشترک در تحقیقات، همکاری با سازمانهای بین المللی و جذب سرمایه و همکاری ایرانیان خارج از کشور باشد، زیرا این نوع همکاریها از بار سیاسی کمتری برخوردارند و سهل الأوصول تر می باشند، اما ابتدا باید در جهت تقویت مواضع داخلی و افزایش قابلیت‌های کشور تلاش نمود.

 (۷) توسعه و ایجاد زیست فناوری باید از قابلیت رقابت پذیری برخوردار باشد.

باید در قرن بیست و یکم، بیش از قرن بیستم میلادی، به “جهانی شدن اقتصاد” اندیشید، زیرا آنچه در گذشته به صورت انبوهی از بازارهای متمایز و ملی وجود داشت، اینکه در مسیر تبدیل به یک بازار جهانی حرکت می کند. در شرایط کنونی جو ماعدتری برای تجارت بین الملل و ورود به بازارهای جهانی پدید آمده است. انبوه ارتباطات و فناوری های پیشرفته موجب شده است که الگوهای مصرف در سراسر دنیا و فرهنگ های مختلف، مشابه یکدیگر شوند. بنابر این بسیاری از دولت ها و شرکت ها نمی توانند تنها با تکیه بر بازار های محلی بقای خود را تضمین نمایند. در این زمینه یک متخصص اقتصاد و مسائل جهانی می گوید:

“شاید مخاطره آمیز ترین کار، در صنعتی که به سرعت جهانی می شود. این باشد که سازمان با شرکتی بکوشد در صحنه داخلی به رقابت بپردازد. این سازمانها به زودی در می یابند که سازمانهای رقیب با استفاده از فناوری های مختلف و پیشرفته تر، طراحی محصول بهتر، تولید، روش های بازاریابی سریعتر و بازارهای

داخلی را مورد حمله قرار می دهند.” در عرصه رقابت، جهانی در زمینه تحقیقات، تولید، تجارت، دفاع، امنیت و غیره، مسائل و موضوعات حساس و مهمی وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرند.

نخست، اثرات شدید فناوری های نوین در این زمینه است. بدین معنا که تغییرات بسیار شدید تکنولوژیکی و یافته های جدید در زمینه ابر هادی ها، مهندسی رایانه رایانه های هوشمند، روبات ها، داروهای معجزه آسا، ارتباطات فضایی، لیزر، زیست فناوری شبیه سازی (خلق موجودی مشابه)، شبکه های ماهواره ای، انتقال الکترونیکی پول و  … آثار شدیدی بر دولت ها و سازمانها گذاشته اند. برای مثال پیشرفت حاصل شده در اپر هادیها که موجب کاهش مقاومت در جریان و افزایش قدرت وسایل برقی می شود باعث بروز تحولی بزرگ در عملیات تجاری به ویژه در زمینه حمل و نقل، وسایل رفاهی، مراقبت های بهداشتی، صنایع رایانه و برق شده است. پیشرفت های تکنولوژیکی می توانند تاثیر بسیاری بر محصولات، خدمات، بازارها، شرکت های رقیب، فرآیندهای تولید، مشتریان، روش های بازاریابی، موضع با پایگاه رقابتی بگذارند.

دوم، شرکت‌های رقیب برنامه‌هایی برای کسب اطلاعات محرمانه دارند. در فعالیت‌های تحقیقاتی، تجارت و تولید کسب اطلاعات محرمانه از شرکت رقیب (همانند حالتی که در ارتش‌ها وجود دارد) به عنوان یکی از کلیدها و رموز موفقیت به حساب می آید. اگر شرکتی بتواند از شرکت‌های رقیب اطلاعات بیشتری به دست آورد، امکان بیشتری برای تدوین و اجرای راهبردهای اثربخش و موفقیت آمیز به دست می آورد.

سوم، تاثیر مثبتی که همکاری بین شرکت های رقیب به بار می آورد. امروزه تدوین راهبردهایی متداول شده است که بر همکاری بین شرکت های رقیب تاکید می نمایند. شاید این موضوع برای سازمانهای نوپا جالب تر بوده، بهره بیشتری در بر داشته باشد زیرا سازمانهای نوپا از این طریق می توانند از تجارب و منابع علمی و مالی شرکت های با سابقه استفاده نموده، وضعیت خود را بهبود بخشند.

از دیدگاه پورتر که از جمله صاحبنظران مسائل اقتصادی و راهبردی است، ماهیت رقابت در هر فعالیت تحقیقاتی، تولیدی، اقتصادی و غیره، به وسیله پنج عامل به شرح زیر تعیین می شود:

۱- هم‌چشمی بین سازمانهای رقیب.

۲- توان بالقوه برای ورود رقبای جدید.

 ۳-توان بالقوه برای توسعه محصولات جایگزین.

۴- توان عرضه کنندگان مواد اولیه در چانه زدن.

۵- توان مصرف کنندگان در چانه زدن.

از بین پنج عامل فوق، هم چشمی بین شرکتهای رقیب دارای بالاترین قدرت است. راهبردهایی که به وسیله یک شرکت رقیب به اجرا در می آید تنها زمانی موفق خواهند بود که بتوانند از مزیت رقایتی بالاتری نسبت به راهبرد های اجرا شده به وسیله رقیبان برخوردار باشند.

در نتیجه برای ورود یک سازمان نوپا به چرخه رقابتی، در عرصه بازارجهانی مشکلات و موانع بسیاری از جمله احساس نیاز به استفاده از فناوری‌های پیشرفته و روش‌های تخصصی، نداشتن تجربه کافی، وفاداری بسیار زیاد مشتریان شرکت‌های رقیب، نیاز به سرمایه‌گذاری بسیارسنگین، نداشتن کانالهای مناسب توزیع، سیاست‌های قانونگذاری دولت با وجود تعرفه‌ها، دسترسی نداشتن به مواد اولیه و تجهیزات، نامطلوب بودن مکان یا محل فعالیت، ضد حمله به وسیله شرکت هایی که پایگاهی مستحکم دارند، اشباع بودن بازار و غیره وجود دارند. اما علی رغم موانع بسیار موجود در این راه، همواره رقبای تازه ای وارد عرصه رقابت می شوند و محصولاتی بسیار مرغوب، با کیفیت بالا و قیمت‌های پایین را عرضه می کنند. اگر هدف، ورود به بازارهای جهانی باشد، می توان با تقویت ارتباطات علمی با مجامع جهانی، رعایت استانداردهای جهانی در تحقیق و تولید، پایین آوردن قیمت محصولات، خلاقیت و ابتکار کارکنان و نوآوری، موجب تقویت مواضع رقابتی و نفوذ در بازارهای جهانی و منطقه ای شد. به نظر می رسد که بهترین راهکارها برای رقابت پد بری محصولات زیست‌فناوری در ایران، تکیه بر ذخایر ژنتیکی غنی کشور (گیاهی، جانوری، آبزیان و غیره) و سرمایه گذاری مشترک در امر تحقیقات و تولید با کشورهای پیشرفته علمی و صنعتی باشد. زیرا با توفیق در این زمینه، همواره می توان مشتریانی در سطح منطقه خاورمیانه، آسیای مرکزی و قفقاز و حتی در سطح جهانی به دست آورد.