سیاست‌های ملی ایجاد علم و فناوری در زمینه زیست‌فناوری

 (۱) توسعه و ایجاد زیست‌فناوری در کشور باید موجب حفاظت از ذخایرژنتیکی و کمک به دستیابی به توسعه‌پایدار شود.

در صفحه ۲۷ جلد دوم “سند برنامه (پیوست شماره ۲ لایحه برنامه) مربوط به برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در این زمینه آمده است:

“حفاظت و بهره‌برداری از ذخایر غنی ژنتیکی کشور و توسعه فعالیت‌های تحقیقاتی مهندسی ژنتیک، بیوتکنولوژی (زیست فناوری و بیولوژی اززیست‌شناسی امکان دستیابی به افزایش تولید پایدار در کشور را فراهم خواهد ساخت.” یکی از مسایل و مشکلات عمده کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه‌یافته، موضوع توسعه همه‌جانبه و پایدار است. باید توجه داشت که توسعه همه جانبه تنها در گرو رفتارهای واقع بینانه، عزم ملی، صبروپایداری است. توسعه همه‌جانبه پایدار نیز در گرو کسب علم و فناوری، حفظ و احیای منابع‌طبیعی و خدادادی است.

نباید توسعه و ایجاد هر یک از شاخه‌های زیست فناوری در کشور موجب نابودی ذخایر ژنتیکی با ارزش ایران شود و یا دگرگونی عمده‌ای در آنها ایجاد نماید. برخی از گونه‌های گیاهی و جانوری ایران منحصر به فرد بوده و یا جزء گونه‌های نادر ژنتیکی محسوب می شوند. فعالیت‌های تحقیقاتی باید در تقدم یک در جهت شناسایی و حفظ این گونه‌های با ارزش ژنتیکی صورت گیرد تا بانکهای ژنی مناسبی برای دستیابی به هدف حفاظت از ذخایر ژنتیکی کشور به وجود آید.

 (۲) توسعه و ایجاد زیست‌فناوری باید در جهت تامین نیازهای راهبردی کشور باشد.

یکی از دغدغه‌های مهم و همیشگی کشورهای در حال توسعه و جهان‌سوم تامین نیازهای راهبردی مانند مواد‌غذایی، دارو، اقلام دفاعی و پزشکی است. این امر، حتی موجب می‌شود تا حاکمان و مسؤولین این کشورها در اتخاذ سیاست‌های خارجی خود جانب احتیاط را رعایت نمایند. اکثر نیازمندی‌های راهبردی این کشورها تحت تسلط کشورهای صنعتی و پیشرفته قرار دارد که همواره در جهت حفظ برتری خود و تسلط بر منابع حیاتی جهان سوم حرکت می نمایند. بنابراین باید سرمایه گذاری و تلاش‌های علمی و فنی کشورهای جهان سوم، با هدف تامین نیاز‌مندیهای راهبردی جامعه صورت گیرد. مثلا باید کشور با رشد و گسترش زیست‌فناوری، از واردات محصولات زیست‌فناوری در زمینه کشاورزی، دارویی و غیره بی نیاز شود. موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی کشور ایران به گونه ای است که در یک منطقه خشک و نیمه خشک کره زمین قرار گرفته، از نظر منابع آبی و زمینهای وسیع کشاورزی غنی نیست و دچار یک ضعف راهبردی می باشد و به همین سبب نمی تواند اقلام مهم غذایی جمعیت کنونی و جمعیت رو به رشد آن را تامین کند. مصاحبه‌های مسؤولین اجرایی و از جمله وزرای محترم کشاورزی و بازرگانی و آمارهای منتشر شده در طی پنج سال اخیر بیانگر آن است که سالانه به طور متوسط ۲/۱ تا ۵/۱ میلیارد دلار محصول کشاورزی به ویژه غلات و مواد روغنی به کشور وارد شده است. در زمینه اقلام دارویی و بهداشتی نیز همه ساله مقادیر قابل توجهی ارز برای خرید این مواد از کشور خارج می‌شود. از طرفی هدف اصلی از تشکیل مراکز علمی و تحقیقاتی در کشور، پیدا کردن راه حل های علمی برای معضلات و مشکلات اساسی جامعه است. با توجه به تواناییهای گسترده زیست فناوری و تجربه موفق کشورهایی چون هند، چین، کوباو… در زمینه رسیدن به خودکفایی محصولات کشاورزی و تولید دارو باید امکانات مراکز تحقیقاتی زیست فناوری را با اختصاص منابع لازم در جهت تحقق بخشیدن به اهداف یکم و دوم که نیازهای اساسی و راهبردی کشور را تامین می کنند، بسیج نمود.

 (۳) توسعه و ایجاد زیست‌فناوری باید حتی الامکان تولید و صادرات محصولات گوناگون را افزایش دهد.

اتکای بیش از حد کشورهای جهان‌سوم به درآمد حاصل از صادرات مواد خام و واردات محصولات صنعتی، اکثر این کشورها را به سمت اقتصادی تک‌محصولی کم درآمد، وابسته و بیمار سوق داده، آنها را هر روز فقیرتر و نیازمندتر می‌سازد. باید کالاهایی را برای ورود به بازارهای جهانی تولید کرد که از قابلیت رقابت با کالاهای مشابه را در این بازارها برخوردار باشند. بنابراین برای رهایی از اقتصادی تک محصولي وابسته به کشورهای صنعتی و حفظ ذخایر طبیعی مواد خام به ویژه ذخایرغیرقابل تجدید کشوربه موجب مواد ۸۹ و ۱۱۳ قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، باید سعی و تلاش خود را در جهت رشد اقتصادی مبتنی بر صادرات به کار برد. باید فناوری ایجاد شده در پاسخ به این نیاز ملی، از نظر قیمت وکیفیت از قابلیت رقابت در بازارهای جهانی برخوردار باشد. البته در شرایط فعلی ابتدا باید نیازهای کشور را از نظر اقلام غذایی و دارویی بر طرف نمود، زیرا وضعیت موجود جامعه بیانگر آن است که تقاضاهای داخلی برای محصولات کشاورزی و دارویی بیشتر از تولید و عرضه این مواد است. اما به دلیل نیاز اکثر کشورهای منطقه خاورمیانه به مواد‌غذایی، اقلام دارویی و سایر محصولات، همچنین غنای بیشتر کشور ایران از نظر منابع، تنوع آب و هوا، نیروی انسانی ماهر، امکانات، وسعت سرزمین و غیره در صورت دستیابی به فناوری‌های زیستی و توسعه مناسب آنها، می توان بخشی از سهم بازار کشورهای خاورمیانه را به دست آورد.

 (۴) توسعه و ایجاد زیست فناوری باید از نظر اقتصادی موجب تشویق سرما‌یه‌گذاری و مشارکت بخش خصوصی و تعاونی‌ها شود.

از اوایل قرن بیستم میلادی با افزایش وظایف دولت در اداره امور کشورها و انجام فعالیتهای متعدد و متنوع زیربنایی اقتصادی و اجتماعی، روند تصدی دولتها فزونی گرفت. در کشور ایران نیز، فرآیند رشد و توسعه کشور و مسائلی از قبیل امکان صدور کالا به خارج از کشور، تامین، تولید و ذخیره نیازهای اولیه مردم، ایجاد زیرساخت‌ها و صنایع مادر، حمایت از صنایع داخلی و مصرف کنندگان، موجب پیدایش و گسترش شرکت‌های دولتی شده است. اینک حجم عظیمی از داراییهای ملی تحت پوشش و کنترل دولت و شرکت های دولتی قرار گرفته است که به دلایل مختلف از کارایی و بهره وری کافی برخوردار نیستند. بنابر این باید این نظام و سیستم برای دستیابی به اهداف توسعه اقتصادی، دگرگون شود تا از میزان تصدی دولت به ویژه در بخش‌هایی که حضورش هیچ توجیه اقتصادی ندارد، کاسته شده، زمینه فعالیت برای بخش خصوصی فراهم شود. با توجه به روند رو به کاهش درآمدهای حاصل از نفت، تنها راه توسعه کشور افزایش بازدهی و بهره وری از داراییهای موجود کشور است. بر همین اساس به موجب مواد ۱۰۰ و ۱۰۱ قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، دولت جمهوری اسلامی ایران موظف شده است تا زمینه‌های مشارکت و سرمایه گذاری بخش غیردولتی و حمایت کمی و کیفی از فعالیتهای پژوهشی و تکنولوژیکی، بالاخص پژوهش‌ها و فناوری‌های کاربردی توسعه ای را با تاسیس، مشارکت، حمایت و تقویت صندوقهای غیر دولتی و دولتی، فراهم نماید.

تجربه کشورهای پیشرفته و کشورهای در حال توسعه موفق نشان میدهد که حمایت از سرمایه گذاری بخش خصوصی و فراهم نمودن مشارکت مردم در فعالیت های اقتصادی موجب رشد و رونق اقتصادی آنها شده است. برای توفیق در این امر ابتدا باید امنیت سرمایه‌گذاری و برطرف ساختن موانع و قوانین دست و پاگیر برای انجام فعالیت‌های تحقیقاتی مورد توجه قرار گیرد. هم اکنون تعدادی شرکت‌خصوصی در زمینه زیست‌فناوری مشغول فعالیت هستند و در این مقوله به موفقیت‌هایی نیز دست یافته، اما تعداد آنها کافی نیست و باید آنها را توسعه داد. می توان راهکارهای اساسی و کارساز در این زمینه را از طریق اعطای تسهیلات بانکی با بهره کم تشويق متخصصین زیست‌فناوری برای تشکیل تعاونیهای تحقیقاتی و حمایت‌های مالی و سیاسی از آنها و … تحقق بخشید.